Ερέτρια

Παραλιακή κωμόπολη (υψόμ. 5 μ., 3.156 κάτ.) της κεντρικής Εύβοιας. Βρίσκεται στον νότιο Ευβοϊκό κόλπο, ΝΑ της Χαλκίδας. Ιστορία. Η Ε. μαζί με τη Χαλκίδα υπήρξαν οι σπουδαιότερες πόλεις της Εύβοιας στην αρχαιότητα. Η ιστορία της Ε. χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από ανασκαφικά ευρήματα των τελευταίων ετών προκύπτει ότι στον χώρο υπήρχε ζωή τουλάχιστον από τη μυκηναϊκή περίοδο, ειδικότερα από το 1400 π.Χ. Ίσως τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνουν την πληροφορία της Ιλιάδας ότι οι κάτοικοι της Ε. είχαν λάβει μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Η E., όπως και ολόκληρη η Εύβοια, κατοικήθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τους Άβαντες, φύλο που ανήκε στην ιωνική φυλή· το γεγονός αυτό εξηγεί τις στενές σχέσεις που από τα αρχαϊκά χρόνια είχε η Ε. με τη Μίλητο αλλά και με τα νησιά των Κυκλάδων. Από τα τέλη της μυκηναϊκής εποχής η ζωή στην Ε. συνεχίστηκε χωρίς διακοπή και η πόλη φαίνεται πως αποκτούσε ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Στα χρόνια του δεύτερου αποικισμού (από τον 8o αι. π.Χ.), η Ε. ίδρυσε διάφορες πόλεις στην παραλιακή περιοχή του βόρειου Αιγαίου και απέκτησε αξιόλογο ναυτικό, με το οποίο διέθετε τα προϊόντα της ανθηρής βιοτεχνίας της, η οποία φαίνεται να αναπτύχθηκε χάρη στην επικοινωνία της με τις πόλεις που ίδρυσε και στην εισαγωγή πρώτων υλών. Αργότερα ήρθε σε πολεμική σύγκρουση με τη Χαλκίδα, πιθανόν για την κατοχή του Ληλάντιου πεδίου, που απλώνεται ανάμεσα στις δύο ευβοϊκές πόλεις. Δεν φαίνεται πάντως να εξασθένησε από τον πόλεμο αυτό, γιατί όταν πριν από τους Μηδικούς πολέμους ξέσπασε η Ιωνική επανάσταση, η Ε. –όπως και η Αθήνα– βοήθησε τους Ίωνες στέλνοντας πέντε πλοία. Οι Πέρσες για να εκδικηθούν την πόλη, όταν έφτασαν εκεί το 490 π.Χ. περνώντας από τις Κυκλάδες, την κατέκαψαν και μετέφεραν τους κατοίκους της στην Περσία. Την καταστροφή αυτή της Ε. χρησιμοποίησαν οι Αθηναίοι πρέσβεις ως κύριο επιχείρημα για να συγκινήσουν τους Σπαρτιάτες και να τους βοηθήσουν εναντίον του φοβερού περσικού κινδύνου: «Και γαρ Ερέτρια ηνδραπόδισται και πόλει λογίμω Ελλάς γέγονεν ασθενεστέρα». Η πόλη φαίνεται πως ξαναχτίστηκε στην ίδια θέση. Όταν, μετά τη νίκη των Ελλήνων επί των Περσών, οι Αθηναίοι οργάνωσαν την A’ Αθηναϊκή Συμμαχία (478 π.Χ.), η Ε. ήταν από τα πρώτα μέλη της. Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. η Αθήνα εγκατέστησε στην Ε. Αθηναίους κληρούχους. Στην τρίτη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου η Ε. αποστάτησε (411 π.Χ.), όπως και οι υπόλοιπες ευβοϊκές πόλεις, από τη συμμαχία, τον επόμενο αιώνα όμως έγινε πάλι μέλος της B’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (378 π.Χ.)· οι δεσμοί των Ιώνων ήταν πολύ ισχυροί. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.), όταν η μακεδονική επιρροή απλώθηκε στην κεντρική Ελλάδα, και η Ε. ακολούθησε την τύχη των άλλων πόλεων. Το 198 π.Χ. την κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι με τον στρατηγό Φλαμινίνο και τον επόμενο χρόνο η ρωμαϊκή Σύγκλητος την κήρυξε ελεύθερη. Η ακμή της E., οικονομική και πνευματική –υπήρχε εκεί φιλοσοφική σχολή– συνεχίστηκε έως το τέλος του αρχαίου κόσμου. Αργότερα δεν φαίνεται να έπαιξε κανέναν ρόλο. Μετά την καταστροφή των Ψαρών (1824) εγκαταστάθηκαν στον χώρο της Ψαριανοί πρόσφυγες και τότε ονομάστηκε Νέα Ψαρά. Αρχαιολογία. Η σημερινή πόλη είναι χτισμένη ακριβώς πάνω στην αρχαία, γεγονός που δυσχεραίνει την αρχαιολογική έρευνα και συνεπώς την εξακρίβωση της ιστορικής δραστηριότητας της πόλης. Από τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως φαίνεται ότι ολόκληρη η πόλη και η ακρόπολη προστατευόταν από τείχος, ένα μέρος του οποίου σώζεται στην ακρόπολη, με το ανατολικό του σκέλος προς τη θάλασσα· εξακριβώθηκε επίσης ένα μέρος του δυτικού σκέλους – η δυτική πύλη του οδηγούσε στη Χαλκίδα. Στη νότια πλαγιά της ακρόπολης αποκαλύφθηκε ναός της Δήμητρας και Κόρης και ένα άλλο ιερό γυναικείας θεότητας. Στη ρίζα της νότιας πλαγιάς βρίσκεται το θέατρο και πλάι του ναός αφιερωμένος στον Διόνυσο. Στο κέντρο σχεδόν της αρχαίας πόλης έχει αποκαλυφθεί μεγάλο αρχαϊκό ιερό αφιερωμένο στον Δαφνηφόρο Απόλλωνα. Ωραιότατα κομμάτια από τον γλυπτό διάκοσμο των αετωμάτων του ναού (Θησέας, Αμαζόνα Αντιόπη, κορμός Αθηνάς κ.ά.) εκθέτονται στο αρχαιολογικό μουσείο της Χαλκίδας. Στα ΝΑ του ναού βρέθηκαν τα θεμέλια ενός στρογγυλού κτιρίου (θόλου) των ελληνιστικών χρόνων. Βρέθηκαν επίσης παλαίστρα, γυμνάσιο, ναός της Ίσιδας και ιδιωτικά σπίτια. Σπουδαία υπήρξαν τα ευρήματα ορισμένων συστάδων τάφων που έχουν αποκλειστεί στην ακρόπολη και κοντά στη δυτική πύλη. Εκτός από τη λατρεία της Δήμητρας, του Διονύσου και του Απόλλωνα, μεγάλη αίγλη είχε στην Ε. η λατρεία της Αμαρύνθιας Άρτεμης, της οποίας το ιερό υπήρχε στην Αμάρυνθο (προς τη σημερινή Βάθεια). Το θέατρο της Ερέτριας ιδρύθηκε τον 4o αι. π.Χ. και χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για παραστάσεις. Άποψη της Ερέτριας στην Εύβοια.